ÄLESÖON TÎ FINÎ SÄNGÖ

• LESÖON 01 : Âgerêgô - Lafabëe
• LESÖON 02 : Âmbupa - Âsêgô 

LESÖON 01 : ÂGERÊGÔ - LAFABËE 

r YÊ TÎ HÎNGA :

Leçon so ayé tî fa na mo ayé ndé ndé so ayéké siguigui na yanga ti zo, tonga na lo yéké sara téné. Ayé ni so ayéké :

1. "Âgerêgô"
2. "Lafabëe"

I) NDOUROU TAPANDÉ

Kobé ti gozo ayéké mbéni kobé so azo mingui ayéké té ni na kodro ti ani. Mais kozoni ti téné a mé kobé ti gozo so, a yéké ndjoni :

• Mbéni zo ahou pono ti lou kéké ti gozo - Diko kéké ti gozo so tonga na "âgerêgô" ti yanga ti kodro koué so mo yé ;

• Kéké to gozo alé gozo, ouala "kpangaba" - Diko "kpangaba" so tonga na "lafabëe" ti yanga ti kodro koué so mo yé ;

• A djia gba ti kpangaba so na ngou, a ouoko, a soukoula ni koué, na a pété ya ni, a djia na la' ; na péko ni, a gou ni na ya ti kpou, ouala na ya ti masini ti gozo, ti ouara foukou ti gozo ; tonga na a mé foukou ti gozo ni, a ga fadé so : kobé ti gozo - Diko kobé ti gozo so tonga na "mbupa" ti yanga ti kodro koué so mo yé.

• Ambéni kobé ti gozo akpi kété ; ambéni ayéké na mbirimbiri nzéréngo pépé ; ambéni ayé ti fou kété - Diko anzéréngo ndé ndé ti kobé ti gozo so tonga na "âsêgô" ti mbupa ti yanga ti kodro so koué mo yé.

II) ÂGERÊGÔ

"Gerêgô" ayéké nzina guérémbéti ti mbupa koué so mo yé, tonga na :

• "Apprendre" : "mbupa" ti yanga ti faranzi - Âgerêgô ti lo ayéké : /a/p/r/e/n/d/ ;

• "Morning" : "mbupa" ti yanga ti Angelëe - Âgerêgô ti lo ayéké : /m/o/r/n/i/g/ ;

• "Kékéréké" : "mbupa" ti yanga ti Sango - Âgerêgö ti lo ayéké : /k/e/r/.

Yanga ti kodro na yanga ti kodro ayéké na âgerêgô ti lo, so a yéké ndjoni ti hinga ni koué, si mo lingbi diko, ouala mo lingbi téné yanga ti kodro ni so na tâ légué ni.

Mara ti âgerêgô ayéké ossé : "âpendâmbö", ouala "consonnes", ti yanga ti faranzi, na "âpendâgô", ouala "voyelles", ti yanga ti faranzi.

Mo yéké ouara légué ti ba ala fadé fadé so.

III) LAFABËE

"Lafabëe" ayéké gui bongbi ti "âpendâmbö" na "âpendâgô" koué so mo lingbi ouara na ya mbéni yanga ti kodro so mo yéké manda.

"Lafabëe" ti yanga ti Sango ayéké na "âgerêgô" balé ossé na ossé (22) ; na ya ti âgerêgô balé ossé na ossé so, mo yéké ouara "âpendâmbö" balé oko na mbarambara (17), na "âpendâgô" oukou (5) :

r SARA  ANGUÉ !

Âgerêgô tonga na "C" (/sêe/), "J" (/yôdi/), "Q" (/kâfa/) na "X" (/kîsi/) ayéké na ya lafabëe ti Sango pépé. Mais mo lingbi ti bata ala, na mo diko ouala mo sou ala, tonga na mo ouara ala na ya mbéni yanga ti kodro ndé.

Na yanga ti Sango, ayéké ndjoni ti bongbi ambéni gerêgô ossé, ouala ota, si mo lingbi di, ouala mo sou ambéni mbupa. Tapandé ni ayéké so :

- "dy" (diko tonga na /dj/ na ya "djia") ð"Dyia lo !"

- "ny" (diko tonga na /gn/ na ya "gno") ð "Dyia ti nyo samba tonga so, ma !"

- "ty" (diko tonga na /tch/ na ya "kpatcha") ð "Lo nyo samba kpatya !"

- "ndy" (diko tonga na /ndj/ na ya "ndji") ð "Ndyi ti mo ni aho ndo ni !"

Ti la' so, mandango-yé ni alouti gué ! Téti ayéké ndjoni ti goué yéké-yéké, si mo ouara ngoy koué, ti manda yé koué, na bé-biani.

Ngba ndjoni !

LESÖON 02 : ÂMBUPA - ÂSÊGÔ 

r YÊ TÎ HÎNGA :

Leçon so ayé tî fa na mo ambéni fini yé ossé, so ayéké siguigui na yanga ti zo, tonga na lo yéké sara téné. Ayé ni so ayéké :

1. "Âmbupa"
2. "Âsêgô"

I) MBUPA

1) "MBUPA" AYÉKÉ GNÉ ?

• Mou âgerêgô tonga na /n/, /g/, /o/, na /u/ ;
• Téngbi ala da, oko na oko koué : n+g+o+u ; mo yéké ouara : "ngou".

"Ngou" ayéké "mbupa", so yanga ti mounzou faranzi airi aténé : "mot".

Tonga so, "mbupa" ayéké bongbi ti âgerêgô koué so adi iri ti mbéni yé, ouala afa yé ni polélé, si zo ama ya ni nzoni.

Ayéké tonga so si, tonga na mbi téné : "gozo", ouala "kékéréké", ouala "voundou", zo koué so ahinga Sângö, alingbi ma nda ti "âmbupa" ota so nzoni. So ayé ti téné, bongbi ti âgerêgô koué laa si alingbi ga mbupa pépé :

• /m/ + /t/ + /l/ + /u/ + /a/ aga : "mtlua" ; mais "mtlua" aténé yé oko pépé na Sängö ; téti tèné so, lo yéké "mbupa" pépé na yanga ti Sängö.

Fadé so, mo hinga aoué : bongbi ti âgerêgô koué so nda ni ayéké da, ayéké "mbupa".

2) KOUSSARA TI ÂMBUPA AYÉKÉ GNÉ ?

Kozoni koué, "mbupa" amou légué na zo ti di iri ti yé oko oko koué so ayéké na ya bé ti lo, so mbéni zo ndé alingbi hinga pépé tonga na lo-mvéni lo di iri ni pépé : "ngozo", "voundou", "nguia", "ndoyé, "kota-bé", "véné", "tèné-biani"...

Na mbagué nga, "mbupa" amou légué na zo ti di iri na téré ti ayé koué so angoro lo : "zo", "baba", "mama", "ita", "koya", "omba", "da", "kéké", "ndouzou", "hoto"...

Mais tonga na zo ayéké di gui iri ti yé oko oko, lo yéké sara tèné tonga na boubourou, ouala tonga na méléngué so angba ti manda ti téné tèné.

So ayé ti téné : kota koussara ti âmbupa ayéké ti fa tâ tèné koué ti bé ti zo na guigui ! Téti tèné so, ayéké nzoni ti zia âmbupa ni na péko ti téré, si ala fa bibé koué na guigui :

• "Omba" gui lo oko afa yé mingui pépé na guigui, mais
• "Omba Rébecca ayéké ndourou ouali" afa tèné na ndo ti yongo ti omba so na guigui ;

• "Mamboko" gui lo oko afa nga yé mingui pépé na guigui, mais
• "Mamboko oko alingbi mou siri pépé" afa na guigui yé so zo alingbi sara na mamboko ti lo ossé koué !

II) SÊGÔ

1) SÊGÔ AYÉKÉ GNÉ ?

• Mou mbéni mbupa tonga na : "mapa" ;
• Tonga na mo yé ti di ni na guigui, go ti mo alondo na ndouzou, azou na sessé : /ma/ = na ndouzou, /pa/ = na sessé.

• Ouala mo kiri mo mou mbéni mbupa ndé, tonga na : "kéké" ;
• Tonga na mo yé ti dé ni na guigui, go ti mo ama na ndouzou, ouala azou na sessé pépé : a ngba na popo ti go ti mo ti ndouzou, na ti gbé ni : /ké/ = na popo ti go ti gbé ni na ti ndouzou, /ké/ = nga na popo ti go ti gbé ni na ti ndouzou.

Mo dabé mo na mbupa so ? "Pendâmbö"... Mo ba ni aoué na ya kozo lesöon na ndo ti "âgerêgô"...

Tonga na mo yé ti di mbupa so polélé na guigui, fadé mo di ni na go ota :

• /pe/ = go ti gbé ni ;
• /nda/ = go ti ndouzou ;
• /go/ = go ti popo ni !

Ago so koué, gui na ya mbupa oko !

Tonga so ani téné :

"Sêgô" ayéké go ndé ndé so zo ti ténéngo Sängö ayéké di na mbupa so koué ayéké siguigui na yanga ti lo.

Mara ni ayéké ota :

• "Kota sêgô" = go ti gbé ni, tonga na : "léké", "toto", "makara" ;
• "Fö sêgô" = go ti popo ni, tonga na : "lélé", "yaka", "pémbé" ;
• "Kêtê sêgô" = go ti ndouzou, tonga na : "mbirimbiri", "kpukpu", "biri".

2) A HINGA ÂSÊGÔ NDÉ NDÉ TONGA NA GNÉ ?

A hinga ala gui na légué ti kpoto ti ala :

• KOTA SÊGÔ = ayéké na kpoto oko pépé : "leke", "toto", "makara" ;
• FÖ SÊGÔ = kpoto ti lo ayéké tonga so : ¨ = "lëlë", "yäkä", "pëmbë" ;
• KÊTÊ SÊGÔ = kpoto ti lo ayéké tonga so : ^ = "mbîrîmbîrî", "kpûkpû", "bîrî".

Tonga na mo ba nzoni, akpoto ossé so alondo na yanga ti faranzi, tonga na na ya ti âmbupa tonga na : "grâce", ouala "aiguë".

Aouahingango-mbéti ahinga ala ossé koué, mais tonga na mo zia ala na yanga ti Sängö, ala téné, a yéké ngangou mingui na ala ti manda ni !

ÂSÊGÔ	A LÎNGBI NA GÔ TÎ NGOMBÏ TÖNGANA	ÂKPOTO	TÂPANDE
KÖTÄ SÊGÔ	do	Kpoto ayéké pépé	da - fa  - na  - pa pa  - bata  - taba  - kate - tiri - gozo - makara
FÖ SÊGÔ	ré	¨	lörö- törö - särä - pärä - lëlë - tänä - sümä - gä
KÊTÊ SÊGÔ	mi	^	kâ - lâ - yângâ - bîrî - kêtê - lâsô - bâlâwâ - sîrîrî - mbârâtâ - mbîrîmbîrî

3) ÂSÊGÔ AYEKE GUI YÉ TI FANDARA SÉNGUÉ, OUALA TÂ KOUSARA TI ALA AYÉKÉ DA ?

Mo mou mbupa tonga na "sara".

Tonga ani zia ni na popo ti ambéni mbupa tonga na : "Péndéré méléngué-koli so ayéké sara", zo so ahinga Sängö ahinga aténé, ani yéké téné tèné ti mbéni mara ti azo na kodro ti ani, ouala na kodro ti Tchad ("Tyade" na fini Sängö). Tonga so, fadé ani di ni na âsêgô ossé : kota sêgô, na fö sêgô = "sarä". Mais fadé ouandé, so ayéké manda Sângö, adi ni na légué ni tonga gné, tonga na lo hinga âsêgô pépé ?

Tonga na ani zia lo na popo ti ambéni mbupa ndé tonga na : "Guéré ti mbi ayéké sara mbi mingui", fadé améléngué ti kodro ahinga, so mbi yéké koto guéré ti mbi mingui, téti ayéké sara mbi ; tonga so, fadé ani koué, ani di ni gui na sêgô oko : gui kota sêgô : "sara". Mais ouandé so ahinga Sängö pépé : fadé lo di ni tonga na gné ? Na âsêgô oua ?

"Sara kwa so hio na mbi, si !"

Na ndo so, fadé ani di "sara" na âsêgô ossé : kêtê sêgô, na kötä sêgô = "Sâra", téti ani ma ya ni : tèné ni ayéké tèné ti sarango kwa... Mais fadé ouandé ahinga ti lo tonga na gné ?

Ani ba aoué : âsêgô ayéké yé ti fandara oko pépé ! Ala yéké fa tâ nda ti âmbupa mbirimbiri, tonga na a di ala na légué ni.

Méléngué ti kodro alingbi zia ala séngué : fadé lo ngba ti ma nda ti yanga ti kodro ti lo. Mais yanga ti kodro ayéké tonga na méléngué : adou lo téti azo koué ! La' so, akpoto ti hinga na âsêgô ti yanga ti Sängö asiguigui aoué, na aouandé na ndo ti dounia koué amanda ala koué aoué ; so a mou na ala légué ti di âmbupa ti Sängö tâ gui tonga na améléngué ti kodro, même tonga na ala ma ténéngo Sängö ni pépé ! Fadé ani, améléngué ti kodro, ani zia hingango fini yé ti yanga ti kodro ti ani so gui na aouandé ?

Na tonga na ani hinga ni nzoni, si ani fa ni na améléngué na atara ti ani, fadé hingango fini Sängö aga gui mosoro ti aouandé gui ala oko pépé, mais a ngba hingango-yé na mosoro ti ani koué léguéoko.

Ngba nzoni !