MARA TI SANGO NDÉ NDÉ NA BÉAFRIKA

I) SANGO ASSI NA KODRO TI ANI TONGA NA GNÉ ?

Zo koué ahinga so ndjoni : na kodro ti ani, Béafrika, amara ndé ndé assi singo, na ala koué ayéké douti na siriri na popo ti ala, a commencé na ngoy so amounzou aga na acommandé kodro ni so si kozo iri ni ayéké "Oubangui-Chari".

Mais kozoni si ala si, yanga ti Sango a loundou na yanga ti bali, ka, na mbagué ti mbongo, na popo ti amara tonga na adéndi, na ayakoma ; a commencé ti maï kété na kété, ti li na ya ti tanga ti kodro ni. Téti gné ?

Téti adéndi na ayakoma ayéké tonga na abamiléké ti kodro ti ani : ala ndoyé salango commerce ti asoussou, so ala yéké gui bi na la', nga, na commerce ti béngba mafouta.

Tonga na amounzou aga aoué, ala ba so akota légué ayéké pépé na ya kodro ni, si a dé iri ti koutoukoutou nga oko pépé ! Tonga so, ala yéké tambéla gui na ngo ti ayakoma, na adéndi, na lé ti ngou ; na tonga na ala yé ti li na bé ti kodro ni, na kourou sessé, ala gbo aïta so na ngangou, ti yo koungba koué ti tambéla ti ala gui na li ti ala. Ambéni amounzou ni amou ala nga tonga na adombé, na a djia ala na ya akété kodro koué so commerce alingbi tambéla da ndjoni ! Gui na légué so si améléngué ti amara ndé ndé koué ti kodro ni akono, na agoué na da-mbéti na amba ti ala, améléngué ti ayakoma, léguéoko, na ala koué aga aita ti kodro oko, juska la' so. Ambéni même alou songo, na moungou téré na popo ti ala.

 Mingui ti améléngué ti kodro so nga aga guiriri a interprète ti amounzou : azo ti tèné péko ti yanga ti amounzou na tanga ti azo ti kodro, ala so si adé ala ma yanga ti faranzi pépé...

A mounzou-nzapa aga nga na kodro ni, ti fa tèné ti Nzapa na azo. Tonga so, ala nga amanda Sango fadé fadé, acatholique na mbagué, na aprotestant na mbagué ; ala commencé ti sou Mbéti ti Nzapa, na ambéti ti bia, na yanga ti Sango. Ayéké tonga so si adéndi, na ayakoma, ayéké na popo ti akozo améléngué ti kodro so si ala ga aouakoua ti Nzapa na kodro ti ani.

Ayéké nga tonga so si yanga ti Sango amou kodro ni koué, fadé fadé : Obo, na to, Bérbérati na do, Mbaïki na mbongo, Birao na banga... Ajo ti kodro koué ati da, ti mandango ni, na ala ma téré ti ala ndjoni mingui, même tonga na Gbaya atèné : "paâplo", téti "babolo", ouala Ngbaka atèné : "chouchou", téti "soussou"...

II) MARA TI SANGO NDÉ NDÉ, GUI NA YA KODRO OKO

Mais na ya ti ayé so koué, na ngoy ti amounzou juska na ngoy ti indépendance la' so, tonga na azo ti ndara a commencé ti gbo li ti ala na ndo yanga ti Sango so ani yéké tèné na kodro ti ani, ala ba so, mara ti tènéngo Sango ni ayéké oussio :

 1) SANGO TI GOUNDA NI, SO AYÉKÉ TI AYAKOMA NA ADÉNDI

A yéké tâ yanga ti kodro ti amvéni ni, amara so, so zo koué ti Béafrika ama ni biani, na a tèné ni ndjoni pèpé. Ala yèké tèné ni na ya séwa ti ala, ouala na ndo koué so ala téngbi da.

Ala lingbi tèné ni nga na azo ti mara ti ala so angba ti ala na mbagué ti bali, na kodro ti Congo-Kinshasa, ouala na zo so si alango mingui na popo ti ala.

So ayéké kozo mara ti yanga ti Sango na Béafrika.

 2) SANGO TI AZO KOUÉ

Adéndi na ayakoma mvéni si, kèté na kèté, a commencé ti changé yanga ti kodro ti ala, ti tèné a yapou, si ambèni amara ndé ndé so ala commencé ti téngbi na ala aoué na légué ti commerce ti ala, alingbi ma ni nga, na atèné ni.

A yéké tonga so si Sango a commencé ti ga yanga ti kodro ti azo koué, na lo yéké maï, téti  ambéni mara ti Béafrika so Sango assi na kodro ti ala, a commencé ti bi ambéni "mboupa" (mots) ti yanga ti kodro ti ala mvéni nga na ya Sango ni, tonga na "fouloundigui" ti anzakara, ti dé iri ti nzé ti Février, ouala "akawaka" ti abanda, so aga "kakawuka", ti iri na nzé ti Décembre.

So ayéké ossé mara ti yanga ti Sango na Béafrika : yanga ti azo koué !

 3) SANGO TI ACATHOLIQUE

Acatholique ayéké akozo amounzou-nzapa ti do sessé ti Oubangui-Chari. Ala si na ngou 1890 ouala 1891. Fadé fadé, ala li na ya kousara ti ala : sarango da ti Nzapa, soungo Mbéti ti Nzapa, mbéti ti bia, nga na mbéti ti catéchisme, gui na yanga ti kodro ti mara so ala si na popo ti ala.

Sango ti acatholique assi guigui na ngoy ni so, téti ala ba so zo koué na Béafrika ayéké ma Sango, na ayéké tèné ni.

Na so aga ota mara ti Sango na kodro ti ani.

4) SANGO TI "ANI", APROTESTANT

Ayéké amissionnaire ti Baptist Mid Missions si assi guigui na Sango so, na ngou 1917, tonga na mbèni oko ti ala aloundou na mbagué ti Congo-Kinshasa, na lo fa' ngou, na sessé ti Bangassou. Mais lo ninga mingui na ndo so pèpé : lo kiri na sessé ti Amérique tèti tèné ti kobéla. Gi na ngou 1920 si guèré ti lo akiri ado sessé ti Bangassou, lo na ambéni missionnaire na tèré ti lo.

Ala nga ali na ya kpingba kousara ti bian Tèné ti Nzapa na yanga ti américain na yanga ti Sango.

"Sango ti "a-ani" aba guigui na ndo so, na aga ossio mara ti tènéngo Sango na sessé ti Béafrika.

III) SANGO OUA AYEKE NDJONI AHO MBA TI LO ? 

Na ya ayé so koué, ayéké ndjoni ti grisa pèpé, so, akozo azo so amanda mbéti ti amounzou, laa si aga akozo aouakoua ti État.

Na ngou 1960, a lingbi fadé kodro ni aga indépendant ; tonga so, gui na popo ti aouakoua ti État so si a soro ambéni, ti tèné ala ga akota zo na li ti kodro ni. Ambéni na popo ti ala ayéké acatholique, na ambéni ayéké aprotestant ; yanga ti Sango amaï ndjoni, aga yanga ti kodro ti Béafrika koué aoué. Fadé ala mou yanga oua, ti sala na koussala ti État ?

Nzapa amou na ala donzi, alingbi, si ala djia mbéni Bongbi na sessé, ti gbo li na ndjoni légué ti bata songo na popo ti améléngué ti kodro koué, na ti siguigui na mbéni fini kodé, so si alingbi bongbi Sango ti acatholique, na ti aprotestant, oko.

Na ngoy ni so nga, gui péndéré Sango so si zo koué ama, na ayéké tèné ni, si ayéké kporo na Radio Centrafrique, na yanga ti akpingba ayaya ti ani tonga na Lucien DAMBALÉ, Jean-Marie KOBOZO, Jean MAGALÉ, Jean-Marc LESSOA, Raymond PABOU, na ambéni kpingba améléngué ti kodro mingui, so si guiriri go ti ala na radio asara ndjoni mingui na ani, agambé ti ala (mais ala hinga pépé...) !

Tonga na mbi yéké kiri na ndo tèné ti yanga ti Sango ti ngoy ni so, bé ti mbi ayéké do, na ngoulé ayé ti ga na lé ti mbi, téti ndjo koussara so ayaya ti ani so asara guiriri : gui sango so zo koué ama ya ni, na ouango-tèné so agbo bé, na afa ndjoni légué na apéndéré ti ngoy ni so, ti tambéla da... Akwa-singa tonga na : "AITA : NDO AHIN AOUÉ !" ti Raymond PABOU, ouala atéré ti Lucien DAMBALET... So yé ? So nzoni mossoro ? 

Mbi ngba ti bara kousara ti ala so koué, na mbi diko ni tonga na tâ tapandé ti kousara so alingbi zo asara la' so nga, si kodro ti ani akiri amaï mbéni.

Tonga na ala dé na fini, djia Nzapa asara na ala, na ya pono ti ala ! Tonga na ala djia sessé so aoué, djia a-alé ti ala ayé da, na ndjobé, na tèné ti témoin ti mbi na ndo kousara ti ababa ti ala, ayaya ti mbi, tèti mbi yèké oko ti améléngué ti kodro ti ngoy ni so si ndoyé ti a-ita, na ndoyé ti ndjo kousara ti kodro, agbo guiriri bé ti azo koué mingui ! Na so ayéké tâ mosoro ti  Béafrika, guiriri...

Na tâ gui  oko Radio Centrafrique, so si afou fadé so koué so... si ayéké kangbi guiriri mosoro so na popo ti ani koué, tonga na mo yéké na Obo ouala na Berbérati, na Mbaïki ouala na Birao... Kodro oko, songo oko, Sango oko...

So passi, fadé so ?

Ka fadé a-alé ti ani aga andé tonga na gné, tonga na ani sara béoko na ndo tèné ti mandango fini Sango ti la' so pépé ?

Mbi bara ala koué, na ndjo iri ti Seigneur na Sauveur ti ani Jésus-Christ.

C. MABADA-MABAYE - M.N.A